Vilaĝanoj atendas funebran ceremonion en Orac, en Moldavio, februaro 2019. Foto (c): Maxim Edwards. Uzata kun permeso.

[Noto: la originala artikolo estis publikigita la 5-an de marto 2020]

“Oficiale, ĉirkaŭ kvincent homoj loĝas tie ĉi”, diris la estro de la elekta komisiono de Orac, vilaĝeto en la nordo de Moldavio dum la parlamenta voĉdonado, en frosta mateno de februaro 2019. “Sed eĉ kun partopreno de 100 %, ni ne vidus pli ol 300 homojn hodiaŭ”.

Post duonhoro pasis funebra ceremonio.

Tiaj scenoj estas banalaj en la moldava kamparo. Forlasitaj vilaĝoj troviĝas hodiaŭ en preskaŭ ĉiuj priskriboj de la lando; en 2019, la abrupta malkresko de loĝantaro eĉ iĝis frontnovaĵo ĉe la ĵurnalo New York Times. La lasta popolnombrado, realigita en 2014, registris 2 998 235 loĝantojn — 11 % malpli kompare al la antaŭa popolnombrado de 2004. La prognozoj de naciaj kaj eksterlandaj fakuloj estas malĝojigaj: laŭ prognozoj de Unuiĝintaj Nacioj de 2018, la loĝantaro de Moldavio estas la tria plej rapide malkreskanta loĝantaro tutmonde. Moldavaj demografoj kiel Olga Gagauz samopinias kaj prognozas malkreskon de 19 % ĝis 2035.

Ĉi tiuj nombroj rezultas parte el enlanda malriĉeco kaj koruptado kiuj forpelas la junularon, ĉefe al Eŭropa Unio kaj al la alia flanko de la landlimo. Simile al multaj aliaj najbaraj landoj de Orienta Eŭropo, la maljuniĝanta loĝantaro de Moldavio ankaŭ estas trafita de alta mortokvanto kaj malalta vivnivelo, ĉefe ekster la grandaj urboj. La ekonomiaj kaj sociaj konsekvencoj estas multnombraj kaj potenciale malmildegaj. Kun senĉesa cerbofuĝo, kiel ŝtato povas provizi siajn ministeriojn per personaro aŭ administri siajn lernejojn, siajn malsanulejojn kaj siajn socialajn servojn? Kiam pli kaj pli da familioj dependas je mono sendita de eksterlande, kia estas la vundebleco de la lando je ŝokoj de eksterlandaj labormerkatoj? Laste sed ne balaste, kia estas la efiko de amasa elmigrado sur la socian kontrakton kaj la fidon de civitanoj je la kapablo de ilia ŝtato oferti al ili pli bonan estontecon?

Dum freŝdata vojaĝo al la moldava ĉefurbo Kiŝinevo (Chișinău), mi renkontis Petru Negură, sociologon kaj profesoron je la Internacia universitato de Moldavio, kaj intervjuis lin pri la konsekvencoj de la demografia krizo en la lando.

Maxim Edwards: Kien iras la moldavoj por serĉi pli bonan vivon? Kaj kiel ili elektas sian cellokon?

Petru Negură : On peut stratifier la dépopulation de nombreuses manières différentes. Il y a l'émigration des personnes pauvres des zones les plus rurales, en majorité vers l'Eurasie : Russie, Ukraine, etc. Ceux qui sont un peu mieux dotés économiquement et ayant d'autres formes de capital [humain, social – NdT] préféreront aller en Europe : en France, Espagne et Allemagne. Remarque importante : il y a plus d'émigration masculine vers Moscou et d'autres villes russes, pour travailler dans le bâtiment et autres, tandis qu'il y a plus de femmes que d'hommes en Italie et dans d'autres pays de l'UE, où elles exécutent des tâches domestiques.

Je dirais que ceux et celles qui choisissent ces stratégies de survie ne sont pas les plus pauvres : pour émigrer et être capable de relever les défis ordinaires liés à la migration, il faut avoir au minimum un peu d'argent ou d'aide. Certains ne peuvent même pas se permettre d'émigrer, et ne possèdent pas un large réseau de soutien social comme de la parenté pouvant les aider.

Petru Negură: Senpopoliĝo povas esti analizata en diversaj manieroj. Ekzistas la elmigrado de malriĉaj personoj de la plej kamparaj regionoj, ĉefe al Eŭrazio: Rusio, Ukrainio, ktp. Tiuj kiuj iom pli prosperas ekonomie kaj kiuj posedas aliajn formojn de kapitalo (homan, socian) preferos iri Eŭropen: al Francio, Hispanio kaj Germanio. Grava atentigo: ekzistas pli da vira elmigrado al Moskvo kaj aliaj rusaj urboj, por labori en la konstrua industrio kaj similaj, dum ekzistas pli da virinoj ol viroj en Italio kaj aliaj landoj de la Eŭropa Unio, kie ili hejmlaboras.

Mi dirus ke tiuj, kiuj elektas tiujn ĉi strategiojn por postvivado ne estas la plej malriĉaj: por elmigri kaj kapabli alfronti la kutimajn defiojn de la migrado, oni devas havi minimume iom da mono aŭ helpo. Kelkaj eĉ ne havas la monon por elmigri kaj ne posedas larĝan socian subtenreton kiel ekzemple parencojn por helpi ilin.

ME: Hodiaŭ, tutmondaj superriĉuloj povas facile akiri multoblajn civitanecojn. Sed en Moldavio, tia opcio estas malferma al malriĉuloj: multnombraj naciismaj postuloj interplektiĝas, naskitaj en la kompleksa historio de la lando. Ordinaruloj povas postuli plurajn civitanecojn surbaze de vivloko aŭ ilia etneco. Kiel oni komprenas tiun tendencon?

PN : En un sens, certains voient ça comme une dépréciation de la nationalité moldave. Il y a un discours dans les classes éduquées que la Moldavie est un État failli parce que tellement de gens essaient d'obtenir une citoyenneté étrangère. Mais d'un point de vue juridique, les nombreux Moldaves qui ont des passeports roumains peuvent simplement être comptés comme des Roumains retournant dans leur pays natal, plutôt que se détachant de la Moldavie. De plus, la plupart des Moldaves qui acquièrent la citoyenneté roumaine ne visent pas la Roumanie pour destination, mais des pays plus à l'Ouest comme l'Italie, l'Espagne ou l'Allemagne.

PN: Iusence, kelkaj vidas tion kiel malvalorigon de la moldava nacieco. Ekzistas diskurso inter la edukitaj klasoj laŭ kiu Moldavio estas fiaskinta ŝtato, ĉar tiom da homoj provas akiri eksterlandan civitanecon. Sed el jura vidpunkto, la multnombraj moldavoj kiuj havas rumanan pasporton povas simple esti taksataj kiel rumanoj revenantaj al sia hejmlando, anstataŭ forlasi Moldavion. Cetere, la plejmulto de la moldavoj kiuj akiras rumanan civitanecon celas ne Rumanion, sed pli okcidentajn landojn kiel Italion, Hispanion aŭ Germanion.

ME: Kian signifon donas moldavanoj al senpopoliĝo kaj amasa elmigrado? Kiel ĝi diferencas de reprezentaĵoj fare de eksterlandanoj?

PN : Je ne veux pas trop généraliser, mais les journalistes et intellectuels russophones ont tendance à voir dans le grand nombre de Moldaves travaillant en Russie une raison pour laquelle le pays devrait se réorienter vers Moscou. Dans le même temps, les intellectuels pro-Roumains et pro-occidentaux font de l'émigration des Moldaves vers les pays occidentaux une preuve de ce que nous cherchons notre modèle de développement à l'Ouest — même si, en termes de statistiques, davantage vont en Russie que dans les pays occidentaux.

Pour les médias étrangers, les villages dépeuplés sont l'image la plus révélatrice. Ceux-ci en particulier sont interprétés comme une sorte de tragédie sociale et d'échec politique, bien que les villes moyennes se dépeuplent elles aussi. Ce discours sur les villages qui se vident a débuté il y a longtemps en Moldavie, notamment pendant la perestroïka avec ses inquiétudes sur la perte par les zones rurales de leur style de vie traditionnel “authentique”. La dépopulation des campagnes, après tout, a commencé avec l'urbanisation pendant la période soviétique. Et n'oublions pas que la Moldavie a l'un des taux les plus élevés de de population rurale de cette partie du monde : environ 55% des Moldaves vivent à la campagne. En Roumanie, un des pays les plus ruraux de l'UE, ce sont 45%. Avec une aussi forte division entre urbains et ruraux, l'urbanisation actuelle est compréhensible. Mais beaucoup de gens l'expliquent par l'effondrement de l'Union soviétique et la mort des fermes collectives, même si des exploitations agricoles efficaces aujourd'hui ne requièrent plus autant de gens. A l'époque soviétique, la Moldavie était une des républiques soviétiques les plus rurales avec la tendance à l'urbanisation la plus intense.

PN: Mi ne volas tro multe ĝeneraligi, sed rusparolantaj ĵurnalistoj kaj intelektuloj emas vidi la grandan nombron da moldavoj laborantaj en Rusio kiel kialon, por ke la lando reorientiĝu al Moskvo. Samtempe, por-rumanaj kaj por-okcidentaj intelektuloj vidas en la elmigrado de moldovanoj al okcidentaj landoj la pruvon ke ni serĉas nian disvolvan modelon en la Okcidento – eĉ se, laŭ statistiko, pli da homoj iras al Rusio ol al okcidentaj landoj.

Por la eksterlandaj amaskomunikiloj, la senpopolaj vilaĝoj estas la plej malkaŝa bildo. Ĉi tiuj precipe estas interpretataj kiel specoj de socia tragedio kaj politika malsukceso, kvankam mezgrandaj urboj ankaŭ senpopoliĝas. Ĉi tiu diskurso pri la malplenaj vilaĝoj komenciĝis antaŭlonge en Moldavio, precipe dum Perestroiko kun ĝiaj zorgoj pri la perdo de la tradicia “aŭtentika” vivmaniero en la kamparaj regionoj. La senpopoliĝo de la kamparo finfine komenciĝis kun la urbanizado dum la soveta periodo. Kaj ni ne forgesu, ke Moldavio havas unu el la plej altaj indicoj de kampara loĝantaro en ĉi tiu mondoparto: ĉirkaŭ 55% de moldavoj loĝas en la kamparo. En Rumanio, unu el la plej kamparaj landoj en EU, tiu indico staras je 45%. Kun tiel forta divido inter urbanoj kaj vilaĝanoj, la aktuala urbanizado estas komprenebla. Sed multaj homoj tion klarigas per la kolapso de Sovetunio kaj la morto de kolektivaj bienoj, kvankam hodiaŭ efikaj terkultivaj operacioj ne plu bezonas tiom da homoj. En sovetiaj tempoj, Moldavio estis unu el la plej kamparaj sovetiaj respublikoj kun la plej intensa urbaniza tendenco.

ME: Kian efikon havis ĉi tiu publika debato sur la bezonon de ĝusta censo? Ĉu estas precizaj statistikoj?

PN : Le dernier recensement, en 2014, est connu comme le dernier recensement exact de l'histoire moldave. Les résultats ont été publiés trois ans après les opérations de recensement, avec quelques erreurs très visibles. Dans ce contexte, beaucoup disent que le recensement a gonflé le nombre des résidents en Moldavie. On a besoin d'un recensement plus exact, mais il existe aussi des enquêtes démographiques menées sur de larges échantillons qui nous permettent réellement d'estimer le nombre des résidents. Ces enquêtes montrent un net déclin et nous autorisent à faire des prédictions pessimistes.

PN: La lasta censo, en 2014, estas konata kiel la lasta ĝusta censo en la moldava historio. La rezultoj estis publikigitaj tri jarojn post la censaj operacioj, kun iuj tre videblaj eraroj. En ĉi tiu kunteksto, multaj diras, ke la censo ŝveligis la nombron de loĝantoj en Moldavio. Ni bezonas pli ĝustan censon, sed estas ankaŭ demografiaj enketoj faritaj sur grandaj specimenoj, kiuj permesas vere taksi la nombron de loĝantoj. Ĉi tiuj enketoj montras klaran malkreskon kaj permesas al ni fari pesimismajn antaŭdirojn.

ME: Eĉ la moldavoj, kiuj definitive elmigras, ne ŝajnas esti indiferentaj al la enlanda moldava politiko. Finfine, la diasporo reprezentas multajn voĉdonantojn, kaj ĝi eĉ posedas rezervitajn seĝojn en la parlamento. Kion pensas la resto de moldava socio pri tio? Ĉu ekzistas rankoro?

PN : A l'intérieur de l'élite politique il y a du ressentiment. Dans le Parti démocrate [anciennement au pouvoir] en particulier, parce qu'ils n'ont pas un très fort soutien dans la diaspora. La diaspora occidentale, ou au moins 90 % d'entre elle, soutient plutôt la [chef de l'ACUM, dans l'opposition] Maia Sandu. En Russie ils sont pour [le politicien du PSRM et président Igor] Dodon. Alors d'habitude quand les intellectuels pro-occidentaux disent que nous devons donner plus de droits à notre diaspora et voir les Moldaves de l'étranger comme un atout, ils parlent en général seulement de la diaspora occidentale, pas de celles en Russie et dans l'ex-URSS.

C'est vrai, dans l'ensemble il y a tout un discours dominant dans la société qui dit aux émigrés : “Vous avez fui pour une vie meilleure et abandonné votre pays, vous n'avez pas de légitimité pour nous critiquer ou proposer de solutions à nos difficultés. Revenez d'abord, et ensuite pourrez résoudre des problèmes.”

PN: Inter la politika elito estas rankoro. Precipe en la Demokratia Partio [kiu regis antaŭe], ĉar ili ne havas tre fortan subtenon en la diasporo. La okcidenta diasporo, aŭ almenaŭ 90% el ĝi, prefere subtenas [estron de ACUM, en la opozicio] Maia Sandu. En Rusio ili estas por [PSRM-politikisto kaj prezidento] Igor Dodon. Do kutime kiam por-okcidentaj intelektuloj diras, ke ni devas doni pli da rajtoj al nia diasporo kaj vidi moldavojn el eksterlando kiel avantaĝon, ili ĝenerale nur parolas pri la okcidenta diasporo, ne pri tiuj en Rusio kaj en la iama Sovetunio.

Estas vero, ke entute ekzistas tute dominanta diskurso en la socio, kiu diras al la elmigrintoj: “Vi fuĝis por pli bona vivo kaj forlasis vian landon, vi ne havas legitimecon kritiki nin aŭ oferti solvojn por niaj malfacilaĵoj. Revenu unue, kaj poste vi povos solvi problemojn”.

ME: Raportante pri la balotoj en Moldavio, mi aŭdis plurfoje, ke la demando pri parlamenta reprezentado kaj la nombro de balotejoj por la diasporo estas tre politikigita…

PN : Absolument. Mais il y a un autres côté à l'affaire, et là je ne peux qu'être subjectif : la diaspora occidentale tend à être beaucoup plus active politiquement et civiquement que la russe. Ceci est aussi lié aux origines sociales de ceux qui vont en Russie comparées à celles des Moldaves à l'Ouest. Mais même ainsi, les migrant[e]s moldaves qui font du travail domestique en Italie ont souvent fait de plus longues études en Moldavie— elles étaient enseignantes ou même médecins. Leur émigration représente donc une évidente mobilité sociale descendante autant que des avantages financiers. Si vous regardez la profession qu'avaient les gens en Moldavie et celle qu'ils ont à l'étranger, que ce soit en Russie ou dans l'UE, la dissonance est tout à fait évidente. Il s'agit de statut.

PN: Absolute. Sed ekzistas alia aspekto de la situacio, kaj ĉi tie mi nur povas esti subjektiva: la okcidentaj diasporoj emas esti multe pli aktivaj politike kaj civitane ol la rusia. Ĉi tio ankaŭ estas ligita al la sociaj originoj de tiuj, kiuj iras al Rusio kompare kun tiuj de la moldavoj en la Okcidento. Sed malgraŭ tio, moldavaj migrantoj farantaj hejmajn laborojn en Italio pli ofte pli longe studis en Moldavio – ili estis instruistoj aŭ eĉ kuracistoj. Ilia elmigrado tial reprezentas evidentan malsuprenirantan socian moveblecon kaj ankaŭ financajn avantaĝojn. Se vi rigardas la profesion, kiun tiuj homoj havis en Moldavio kaj la profesion, kiun ili havas eksterlande, ĉu en Rusio aŭ en EU, la malakordo estas sufiĉe evidenta. Temas pri statuso.

ME: En pluraj orienteŭropaj landoj, konservemaj kaj ekstremdekstraj “solvoj” estis proponitaj. Ili varias de helpo al grandaj familioj al forigo de abortigo aŭ GLAT-rajtoj. Ĉu io simila prepariĝas en Moldavio?

PN : Je pense que la majeure partie des Moldaves rejettent la faute sur le gouvernement, plutôt que sur une quelconque minorité. Et je soulignerais que la plupart rendent responsable la chute de l'Union soviétique : ils essaient d'expliquer ce qui s'est passé ici, la pauvreté qui a suivi la chute de l'URSS, par le fait de la disparition de l'Union. Ils ne se trompent pas complètement, en ce qu'un système entier a pris fin, et un autre est apparu, ou a échoué à apparaître. Dans les années 1990 et 2000, beaucoup ont accusé l'intelligentsia nationaliste et ses revendications, étant donné que l'effondrement a accompagné l'essor de la perestroïka.

Mais vous avez raison, ici en Moldavie aussi, il y a malgré tout un discours conservateur et ultra-conservateur qui rend responsable de la crise démocratique actuelle  le féminisme et les droits des LGBT alors que la principale préoccupation démographique devrait être l'émigration des Moldaves les plus actifs et non la “crise des valeurs traditionnelles”.

PN: Mi pensas, ke la plimulto de moldavoj kulpigas la registaron, prefere ol ajnan malplimulton. Kaj mi emfazas, ke plej kulpas la falo de Sovetunio: ili provas klarigi, kio okazis ĉi tie, nome malriĉeco sekve de la falo de Sovetunio, pro la malapero de la Unio. Ili ne tute eraras, ĉar la tuta sistemo finiĝis, kaj alia aperis, aŭ malsukcesis aperi. En la 1990-aj kaj 2000-aj jaroj, multaj kulpigis la naciisman intelektularon kaj ties asertojn, ĉar la disfalon akompanis la ekesto de Perestroika.

Sed vi pravas, ankaŭ ĉi tie en Moldavio regas malgraŭ ĉio konservema, eĉ ege konservema debato, en kiu oni konsideras feminismon kaj GLAT-ajn rajtojn respondecaj pri la nuna demokratia krizo, dum la ĉefa demografia problemo devus esti la elmigrado de la plej aktivaj moldavoj kaj ne la “krizo de tradiciaj valoroj”.

ME: Samtempe, la signifa elmigrado el Moldavio estas akompanata de tre malalta enmigrado. Ĉu enmigrado povus esti solvo?

PN : Les Moldaves, comme les autres Européens de l'Est, y sont tout à fait opposés. Ç’a été utilisé dans les campagnes électorales, par exemple en 2016 quand les partisans de Dodon ont fait croire que Maia Sandu laisserait des milliers de réfugiés syrien coloniser le pays. J'ai essayer d'en discuter avec des gens, les invitant à explorer toutes les solutions possibles. Même les étudiants, qui ont voyagé plus que les autres générations, sont très réticents à l'envisager. Ils ne voient pas cela comme une option.

De même, la migration interne pour repeupler les zones qui se vident ne semble pas attrayante. J'ai passé beaucoup de temps à travailler sur Ia question des sans-abri en Moldavie, et j'ai demandé alors à des personnes sans domicile à Chișinău pourquoi ils n'allaient pas s'installer dans les villages, où il existe au moins des maisons vides. Ils me demandaient en retour “Qu'est-ce que je trouverais là-bas ? Je dois pouvoir gagner ma vie, pas seulement trouver un toit au-dessus de ma tête”.

PN: Moldavoj, samkiel aliaj orienteŭropanoj, tute kontraŭas ĝin. Ĝi estis uzata en balotaj kampanjoj, ekzemple en 2016, kiam subtenantoj de Dodon ŝajnigis, ke Maia Sandu lasos milojn da siriaj rifuĝintoj koloniigi la landon. Mi provis pridiskuti tion kun homoj, invitante ilin esplori ĉiujn eblajn solvojn. Eĉ studentoj, kiuj vojaĝis pli ol aliaj generacioj, ne inklinas prikonsideri tion. Ili ne vidas tion kiel eblon.

Same, interna enmigrado cele al la repopulado de malpleniĝintaj areoj ne aspektas alloga. Mi pasigis multe da tempo farante esploron pri senhejmuloj en Moldavio, kaj mi demandis senhejmulojn en Kiŝinevo kial ili ne iris loĝi en la vilaĝoj, kie estas almenaŭ malplenaj domoj. Kontraŭe ili siavice demandis al mi “Kion mi trovus tie? Mi devas esti kapabla perlabori monon por vivteni min, ne nur trovi tegmenton super mia kapo”.

ME: Pluraj moldavaj registaroj provis kuraĝigi la revenon de elmigrintoj, kun miksita sukceso. Ĉu inversa migrado estus falsa espero?

PN : Oui, mais faux espoir pour qui ? On entend souvent des histoires de gens qui sont revenus de l'étranger et n'ont pas réussi à faire tourner une entreprise rentable ici, à cause des obstacles bureaucratiques et autres. J'ai étudié en France et j'avais aussi une carte canadienne de résident permanent, mais j'ai décidé de rentrer. Je pense que ma vocation est d'être ici et d'essayer de faire quelque chose. Mais ça n'a pas toujours été facile. Je vais partir prochainement en Allemagne avec une bourse de recherche, mais je reste convaincu qu'on peut aider son pays depuis l'étranger.

C'est aussi un aspect de l'histoire : des gens rentrent mais ne trouvent pas immédiatement leur place. Ou ils leur faut se tailler une place. Les gens ici en Moldavie sont souvent très surpris quand vous revenez, que ça ne marche pas toujours ailleurs. Autrement dit, ils ne s'attendent pas à ce que les gens qui partent reviennent un jour.

PN: Jes, sed falsa espero por kiuj? Ofte oni povas aŭdi rakontojn pri homoj, kiuj revenis el ekterlando kaj ne sukcesis organizi ĉi tie prosperan negocon pro burokrataj kaj aliaj malhelpoj. Mi studis en Francio kaj mi ankaŭ havis daŭran restad-permesilon en Kanado, sed mi decidis reveni. Mi sentis, ke mia alvokiĝo estas ĉi tie, peni ion fari. Sed tio ne ĉiam estas simpla. Baldaŭ mi veturos al Germanio helpe de esplorstipendio, sed mi restas konvinkita, ke eblas helpi sian landon el eksterlando.

Do tio estas parto de la rakonto: homoj revenas, sed ne tuj trovas lokon por si. Aŭ ili devas memstare krei lokon por si mem. Ĉi tie, en Moldavio homoj ofte tre surpriziĝas, se iu revenas, pri tio ke ne ĉio en eksterlando ĉiam kondukas al sukceso. Kelkvorte, ili ne atendas, ke la ekterlanden forveturintaj iam revenos.

Legu la specialan dosierujon de Global Voices pri la politikaj tumultoj en Moldavio.